Een verbluffend goed bewaard gebleven zilveren beker die meer dan een halve eeuw geleden op de Palestijnse Westelijke Jordaanoever werd opgegraven, herschrijft ons begrip van vroege kosmologische overtuigingen. Dit ingewikkelde artefact dateert van 4.300 jaar en kan het heelal weergeven dat uit de oorspronkelijke chaos is voortgekomen, waardoor het mogelijk de oudst bekende visuele representatie van een scheppingsmythe is.
De Ain Samiya-beker, die iets minder dan tien centimeter hoog was, werd ontdekt in een oud graf in de buurt van Ramallah – een regio die historisch bekend stond als de Vruchtbare Halve Maan, een bakermat van vroege beschavingen. Het oppervlak is versierd met twee verschillende scènes die in het zilver zijn geëtst.
In de eerste scène confronteert een kolossale slang een hersenschim – een wezen met een menselijke torso en dierenpoten – dat uittorent boven een klein bloemachtig embleem. Dit verontrustende beeld kan een voorstelling zijn van de chaos die de boventoon voert. Daarentegen presenteert de tweede scène een sfeer van hervonden orde. De slang ligt nu uitgestrekt onder een veel grotere, glimlachende bloemencirkel die omhoog wordt gehouden door twee mensachtige figuren (hoewel er slechts één gedeeltelijk zichtbaar blijft vanwege de gefragmenteerde staat van de beker).
Vroege archeologische interpretaties suggereerden dat de scènes geïnspireerd waren door Enūma Eliš, een Babylonische scheppingsmythe van ongeveer 1000 jaar later. Dit epos vertelt over de nederlaag van de oergod Tiamat tegen Marduk, wiens overwinning haar lichaam transformeert in de hemel en de aarde. Dit verband is echter in twijfel getrokken. Er is geen strijdscène op de beker te zien, en deze dateert ruimschoots van vóór de geschreven vorm van Enūma Eliš.
Alternatieve interpretaties hebben gesuggereerd dat de beker de cyclische wedergeboorte van het jaar symboliseert: de dood van de winter die toegeeft aan de belofte van de lente.
Recent onderzoek onder leiding van Eberhard Zangger van de Luwian Studies Foundation stelt echter dat de oorspronkelijke interpretatie zwaarder weegt. Ze suggereren dat de beker inderdaad de vorming van de kosmos weergeeft, maar geworteld is in een scheppingsmythe die veel ouder is dan Enūma Eliš.
Het team van Zangger suggereert dat de eerste scène de oorspronkelijke chaos vastlegt: de hersenschim belichaamt een zwakke, dierlijke god; daaronder ligt een kleine zon, machteloos en verduisterd. Een kolossale slang regeert over dit tumultueuze tafereel. De tweede scène onthult de orde die uit die chaos voortkomt. De goden hebben zich afgescheiden van de dierlijke vormen en zijn krachtige mensachtigen geworden die de even krachtige zon omhoog houden in een ‘hemelse boot’ – wat de scheiding van de hemel van de aarde betekent. Verslagen glijdt de monsterlijke slang onder de triomfantelijke zon.
Zangger merkt op dat spijkerschriftteksten van vergelijkbare leeftijd als de beker uit de hele Vruchtbare Halve Maan al goden beschrijven die hemel en aarde scheiden, wat de evoluerende verhalen over de schepping in de regio tijdens deze periode bevestigt. “Maar het bijzondere aan de beker”, benadrukt Zangger, “is dat we nu een visuele weergave hebben van wat zij voor ogen hadden als deze creatie.”
Niet alle experts zijn overtuigd. Jan Lisman, een onafhankelijk onderzoeker, stelt dat de beelden mogelijk de dagelijkse beweging van de zon weergeven in plaats van de kosmische schepping. Silvia Schroer van de Universiteit van Bern erkent de mogelijkheid, maar waarschuwt voor het overdrijven van verbanden. Hoewel bepaalde motieven, zoals monsterlijke slangen, in oude Mesopotamische kosmologische verhalen over een groot gebied terugkomen, ziet ze beperkt bewijs voor een directe onderlinge invloed.
“Ook al zijn er overeenkomsten”, stelt ze, “er is niet altijd een aantoonbaar verband.”
De analyse gepubliceerd door Zangger en zijn collega’s in de Journal of the Ancient Near Eastern Society suggereert een fascinerend nieuw begrip van de vroege kosmologie – een kijkje in hoe onze voorouders de geboorte van de kosmos conceptualiseerden. Terwijl het debat over specifieke interpretaties voortduurt, valt één ding niet te ontkennen: deze oude beker dient als een krachtige herinnering aan de blijvende fascinatie van de mensheid voor onze oorsprong en het universum dat ons wiegt.
